Wystawa jest przygotowana z okazji 90-lecia wydania pierwszego bonu zastępczego w Legnicy. Dokładanie 15 maja 1917 roku wypuszczono do obiegu pierwszą partię miejskich bonów o nominale 50 fenigów. Na ekspozycji zaprezentowanych jest ponad 400 banknotów zastępczych z 41 miast rejencji legnickiej oraz blisko 100 monet zastępczych i żetonów monetarnych. Poza tym można zobaczyć kamień litograficzny i matryce wykorzystywane do druku papierowego pieniądza zastępczego.

Pieniądz zastępczy jest charakterystycznym zjawiskiem, dla sytuacji, w której występują zakłócenia w obiegu pieniądza państwowego. Zjawisko takie pojawiło się w Europie już w XVI wieku. Na początku w formie monet, a od wieku XVIII w postaci papierowych bonów. Jednak dopiero w Niemczech w latach 1914 - 1924 nabrało niespotykanego dotąd wymiaru. Wybuch pierwszej wojny światowej wywołał w społeczeństwie paniczny odruch gromadzenia wszelkich dóbr materialnych z myślą o zabezpieczeniu własnych potrzeb do czasu unormowania się sytuacji. Efektem czego był masowy run na banki i wycofywanie z nich wkładów. Również państwo aby zwiększyć swoje rezerwy złota potrzebnego do finansowania wojny, zajęło się ściąganiem kruszcu z rynku, zawieszając już 4 sierpnia 1914 roku wymienialność banknotów na złoto. Decyzja ta poderwała zaufanie do pieniądza papierowego i spowodowała zniknięcie z rynku najpierw monet złotych i srebrnych a następnie także bilonu. Tak więc tezauryzacja oraz wycofanie przez Bank Rzeszy monet złotych i srebrnych stały się głównymi przyczynami braku bilonu w obiegu. Aby znormalizować stosunki pieniężne już w pierwszych dniach wojny zaczęły pojawiać się papierowe zastępcze środki płatnicze.

Pieniądz zastępczy jest czasowo i przestrzennie ograniczonym w swej ważności i cyrkulacji znakiem pieniężnym w formie monet lub bonów, emitowanym przez z reguły nieuprawnionych do tego wystawców w celu zastąpienia brakujących w obiegu określonych nominałów pieniądza oficjalnego.

Wydawanie pieniądza zastępczego było sprzeczne z prawem menniczym oraz bankowym, mimo tego władze państwowe milcząco tolerowały emisję zastępczych znaków pieniężnych, zwłaszcza gdy w obiegu odczuwalny był brak zdawkowej monety. Dlatego banknotom nadawano wiele cech odróżniających te emisję od emisji państwowych. Jedną z nich było charakterystyczne nazewnictwo. Na wielu zastępczych banknotach widnieją nazwy GUTSCHEIN, NOTGELD, NOTGELDSCHEIN, KRIEGSGELD, które możemy tłumaczyć jako bon, bon zastępczy, pieniądz zastępczy, pieniądz wojenny. Podobną rolę spełniał wygląd bonu, rozmiar, specyficzne zdobnictwo, inskrypcje czy też nominały nie mające swojego odpowiednika w pieniądzu państwowym. Początkowo notgeldy były zwykłym arkuszem papieru, z pieczęcią i odręczną adnotacją. Wykonywano je także na maszynie do pisania i powielaczach. Dopiero późnej wykonywano je techniką typograficzną. Monetom zastępczym nadawano często różne kształty. Obok tradycyjnych okrągłych w obiegu znajdowały się czworokątne, ośmiokątne czy owalne monety. Wykonywano je przeważnie z najtańszych materiałów, głównie z cynku. Później z powodu braku surowców, bito je z żelaza. Te żelazne z uwagi na cechy metalu, mosiądzowano, miedziowano, kadmowano lub niklowano. W obiegu pojawiły się również monety wykonane z miedzi, mosiądzu, aluminium, tektury lub sporządzano z porcelany.

W procesie emisji pieniądza zastępczego w Niemczech i zarazem na Śląsku można wyróżnić cztery okresy. Pierwszy obejmujący lata 1914 - 1915, drugi pozostałe lata wojny, trzeci lata narastającej inflacji 1919 - 1921, zaś czwarty przypada na jej fazę szczytową 1922 - 1924. Pieniądz zastępczy był środkiem płatniczym wydawanym głównie przez nieuprawnionych wystawców urzędowych i prywatnych. Do pierwszej grupy należały instytucje zarządzane przez władze komunalne i cywilne oraz wojskowa administracja wojskowa, tj. wydziały powiatowe, magistraty, zarządy gmin wiejskich, banki miejskie, główne kasy miejskie, miejskie kasy oszczędnościowe, dyrekcje kolei, miejskich gazowni i tramwajów oraz komendantury obozów jenieckich. Z kolei do grupy drugiej zaliczały się emisję zakładów przemysłowych, spółek akcyjnych, izb handlowych, właścicieli ziemskich, związków kupieckich, właścicieli sklepów, restauracji i hoteli.

W większości wypuszczone w obieg bony i monety posiadały określony okres ważności. Emisje papierowego pieniądza zastępczego poprzedzane były zazwyczaj ogłoszeniami w miejscowej prasie, gdzie emitent informował o wyglądzie i nominałach bonów. Zwracał się również do ludności, sklepów i instytucji z prośbą o przyjmowanie ich przy wszelkich płatnościach, gwarantując wymianę w ustalanym czasie.

Podobnie jak w rejencji wrocławskiej i opolskiej, także w rejencji legnickiej wielu wystawców emitowało swoje znaki pieniężne. Rejencja legnicka była jedną trzech rejencji Prowincji Śląskiej, która powstała w wyniku nowego podziału administracyjnego Prus po Kongresie Wiedeńskim w 1816 r. Stolicą rejencji została Legnica. W jej skład wchodziły powiaty: bolesławiecki, bolkowski, głogowski, jaworski, jeleniogórski, kamiennogórski, kożuchowski, legnicki, lubański, lubiński, lwówecki, szprotawski, świerzawski, zgorzelecki, zielonogórski, złotoryjsko-chojnowski, żagański oraz powiaty Hoyerswerda i Rothenburg O.L. W odróżnieniu od dwóch pozostałych rejencji śląskich tereny te były mniej rozwinięte gospodarczo i przemysłowo, także znajdowała się tutaj mniejsza liczba mieszkańców.

Mogły to być główne powody mniejszej liczy emisji papierowego pieniądza zastępczego w porównaniu z rejencją wrocławską i opolską. Według dzisiejszego stanu badań w rejencji legnickiej w 65 miejscowościach ok. 180 wystawców emitowało własne papierowe znaki pieniężne. Zaś w 63 miastach ponad 170 emitentów wydało swoje monety zastępcze i żetony monetarne.

Pierwsze papierowe bony emitowano w Gorcach i Piechowicach. W Legnicy, podobnie jak we Wrocławiu i Opolu na początku wojny nie wprowadzono własnych bonów. Pojawiły się one dopiero w maju 1917 roku, kiedy okazały się one niezbędnym elementem umożliwiającym przezwyciężenie problemów w handlu.

Od zakończenia I wojny światowej do 1922 r., wiele miast rejencji (Zielona Góra, Głogów, Nowa Sól, Dobromierz, Bolków) emitowało seryjne bony (Serienscheine), bardziej dla potrzeb kolekcjonerów niż dla ratowania sytuacji pieniądza na rynku. Prezentowane na nich były całe epizody z historii i życia gospodarczego miasta czy gminy. Emisje takie były dodatkowym źródłem dochodu dla kas miejskich.

Szczytowym momentem emisji bonów był okres inflacji w latach 1922-23. W pośpiechu wypuszczano do obiegu jednostronne bony, przedstawiające różny poziom w zakresie zdobnictwa i ochrony przed fałszerzami. Ich nominały były wyrażone w astronomicznych nominałach (do kilku bilionów marek). Część wystawców rezygnowała z wyrażania wartości pieniądza w walucie państwowej. W miejsce marki pojawiły się bony opiewające na określoną ilość towaru (np. żyta - bony z Lubina, margaryny - bony Zielonej Góry i Nowej Soli). Rząd Rzeszy dopuścił możliwość emisji bonów o nominałach wyrażonych w złotych markach i złotych fenigach (Goldmark, Goldpfennig) - w jednostkach przeliczanych na marki w złocie, według parytetu z 1913 roku.

Kres pieniądza zastępczego nastąpił po przeprowadzeniu przez Prezesa Banku Rzeszy Hjalmara Schachta reformy waluty w latach 1923-1924.

Wystawa przygotowana jest w dużej części ze zbiorów kolekcjonerów Lubińskiego Towarzystwa Numizmatycznego (Tadeusza Szarańca, Ryszarda Siwaka, Józefa Kleweckiego) i Wiesława Chłopka z Żagania. Swoich eksponatów użyczyły również Muzeum Ceramiki w Bolesławcu, Muzeum Regionalne w Jaworze, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego w Kamiennej Górze, Muzeum Miejskie w Nowej Soli, Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze i Muzeum Martyrologii Alianckich Jeńców Wojennych w Żaganiu.

Autor i komisarz wystawy - Marcin Makuch

Otwarcie wystawy - 12.04.2007
Czynna do - 03.06.2007