Kaplica romańska na dziedzińcu zamku legnickiego

Kaplica romańska na dziedzińcu zamku legnickiego
Legnica,  plac Zamkowy 1

Zasady zwiedzania jak na Zamku Piastowskim [informacje dla zwiedzających]



Pawilon z Reliktami Kaplicy Romańskiej
W latach 1958-1964, równolegle do prac remontowych na zamku legnickim, a także później w latach 1970-1972,  prowadzone były badania archeologiczno – architektoniczne. W ich wyniku znacznie lepiej poznane zostały dzieje legnickiego zamku, a także historia zasiedlenia tego miejsca przez człowieka.

Odsłonięcie reliktów kaplicy romańskiej w trakcie badań archeologicznych prowadzonych w latach 1962-1963 w południowo zachodniej części dziedzińca wschodniego  pozwoliło na odtworzenie formy i wystroju architektonicznego kaplicy, jak również weryfikację istniejących na jej temat poglądów i hipotez wysuwanych przez kolejne pokolenia badaczy. Pierwsza wzmianka o kaplicy św. Benedykta, będąca jednocześnie najstarszą informacja źródłową na temat samej Legnicy, pochodzi z roku 1149. Dotychczas nie udało się ustalić dokładnego miejsca jej położenia. Za obecnością kaplicy na terenie grodu kasztelańskiego przemawiać może fragment cmentarzyska szkieletowego odkrytego w południowo-zachodniej części dziedzińca zamkowego. Najstarsza kaplica mogła znajdować się pod budynkiem dzielącym obecnie dziedziniec zamkowy na dwie części.

Fragmenty rzeźbionych detali architektonicznych
Fragmenty rzeźbionych detali architektonicznych

Kolejne informacje na temat kaplicy pochodzą z lat: 1193, 1201 (w tym dokumencie wymieniona została jako kaplica pod wezwaniem św. Wawrzyńca), 1253 (kaplica pod wezwaniem św. Benedykta i Wawrzyńca), jednak dopiero w dokumencie z 1318 określona została jako kaplica zamkowa. W źródłach pojawia się jeszcze jedno wezwanie kaplicy – w dokumencie z 1400 czytamy o capella sancti Benedicti et Hedwigs.

Do końca XII w. (1193 r.) opiekę nad kaplicą św. Benedykta sprawowali benedyktyni z opactwa św. Marcina we Wrocławiu, w okresie późniejszym, aż do czasu zburzenia kaplicy w 1621 r., związana była z norbertanami z ołbińskiego klasztoru św. Wincentego i NMP we Wrocławiu. Do nich należało prawo wyznaczania kolejnych rektorów.

Kaplica św. Wawrzyńca znajdowała się pod patronatem książąt legnickich, dopiero od 1330 r. opiekę nad nią sprawowali cystersi z Lubiąża, a sama kaplica została rok później inkorporowana do opactwa.
Funkcję kaplicy książęcej pełniła z pewnością jeszcze w XVI w. Wiemy, że po śmierci pierwszej żony Fryderyka II Elżbiety Jagiellonki (1517 r.) odprawiane tu były msze za zmarłą. W okresie reformacji Legnica, podobnie jak Śląsk stała się ostoją luteranizmu. W 1525 r. pierwszym kaznodziejom zamkowym został Johann Sigismund Werner.
Budowla rozebrana została niemal sto lat później, dokładnie w 1621 r., w związku z rozbudową zamku w okresie panowania księcia Jerzego Rudolfa (1595-1653) i na ponad trzy stulecia zniknęła z kart historii. Najniższe partie murów kaplicy, uzupełnione w momencie budowy pawilonu wystawienniczego, oddzielone zostały od fragmentów zrekonstruowanych białą linią. Legnicka kaplica zamkowa, stanowiąca jeden z elementów zespołu rezydencjalnego wzniesionego na terenie dawnego grodu za panowania Henryka I Brodatego (1201-1238), była założeniem o iście królewskiej formie oraz wystroju. Podobnie jak budynek palatium oraz wieże obronne wzniesiona została z cegły ułożonej w wątku wendyjskim. Wystrój wnętrza obiektu tworzyły piaskowcowe detale architektoniczne oraz płytki i kształtki ceramiczne.

Kaplica założona została na planie dwunastoboku o średnicy wewnętrznej 11 m oraz grubości murów ścian wynoszącej 1,2 m. W centralnej części nawy wzniesiono sześć filarów wewnętrznych, dodatkowy filar, wspierający tzw. podwójny łuk tęczowy, znajdował się w miejscu oddzielającym nawę oraz prezbiterium. Od strony wschodniej do nawy głównej przylegało kwadratowe (5x5 m) prezbiterium, zakończone półcylindryczną absydą.
Nawa okrężna, znajdująca się pomiędzy sześciobocznym pierścieniem filarów oraz 12-bocznym murem zewnętrznym, miała szerokość 3,3 m i przykryta została krzyżowo-żebrowymi sklepieniami.
Kaplica została opięta skarpami i zwieńczona latarnią, oświetlającą wnętrze centralnej części świątyni. Całość przykryta została dachem namiotowym, jedynie prezbiterium przykrywał dach dwuspadowy.

Jak wykazały badania architektoniczne, a także przeprowadzona w związku z nimi analiza źródeł pisanych oraz ikonograficznych, kaplica zamkowa miała charakter dwupoziomowy. Długotrwałe spory toczone odnośnie tego właśnie problemu rozstrzygnął jednoznacznie passus z tzw. baumgartenowskiej redakcji Legendy o świętej Jadwidze (1504 r.) oraz przeprowadzone w 1990 r. badania archeologiczne. Wykazały one obecność we wnętrzu kaplicy reliktów schodów, prowadzących pierwotnie na piętro książęcej kaplicy.

W kaplicy dolnej, noszącej wezwanie św. Benedykta, a później również św. Jadwigi, znajdowała się capella publica, przeznaczona dla ogółu wiernych. Sytuację tą potwierdza dokument z początków XV w., w którym biskup wrocławski Wacław udzielił wiernym odwiedzającym kaplicę w dniu św. Piotra i Pawła 40 dni odpustu.
Znajdująca się powyżej kaplica św. Wawrzyńca pełniła rolę capella privata i przeznaczona była dla księcia i jego najbliższego otoczenia. W związku z sąsiedztwem palatium możemy założyć, że jego zachodnie skrzydło połączone mogło być z kaplicą za pomocą drewnianego ganku W związku ze znacznym zakresem prac rozbiórkowych przeprowadzonych w 1621 r. trudno o precyzyjne określenie wystroju tego poziomu kaplicy. Z jego wnętrza zachowały się jedynie glazurowane płytki posadzkowe oraz nieliczne fragmenty detalu. Wydaje się, że wystrój ten musiał być równie bogaty jak wystrój parteru. Bogaty wystrój miał podkreślać potęgę i znaczenie Henryka Brodatego i dynastii piastowskiej.

Kaplica zamkowa swoją formą architektoniczną nawiązuje do tak znanych obiektów jak wzniesiona nad Grobem Chrystusa w Jerozolimie rotunda konstantyńska czy capella palatina Karola Wielkiego w Akwizgranie. Wzorce antyczne oraz karolińskie zaczerpnięte zostały z architektury niemieckiej, najprawdopodobniej za pośrednictwem św. Jadwigi oraz kontaktów samego Henryka Brodatego z tym obszarem. Pewnych wpływów na powstanie kaplicy doszukiwać się można również w architekturze sakralnej zakonu templariuszy (dwunastoboczna kaplica templariuszy w Paryżu). Najbardziej zbliżoną typologicznie budowlą dla Legnicy jest kaplica Altenburgu koło Kobern, zbudowana w latach 1221 –1236. Natomiast fragmenty detalu rzeźbiarskiego kaplicy legnickiej wykazują podobieństwo z wystrojem plastycznym kościoła w Trzebnicy. Istnieje duże podobieństwo szczegółów i techniki konstrukcyjnej między Legnicą i Trzebnicą co pozwala sądzić iż były dziełem tego samego warsztatu. Cechy detali architektonicznych – opracowanie archiwolty, forma kapliteli i rodzaj ornamentu – pozwoliły datować budowę kaplicy na lata 1220 – 1240. W 1969 roku rozpoczęto prace przy budowie pawilonu wystawowego, które zakończono w 1975 roku. Obecna ekspozycja reliktów kaplicy, projekt wnętrza i rekonstrukcja wnętrza świątyni jest dziełem Jerzego Rozpędowskiego – prowadzącego prace architektoniczne.

Kaplica udostępniana była dotychczas okazjonalnie. Od 1991 roku udostępniona jest do zwiedzania.